ASBEST NEDİR?

Anasayfa » MAKALELER

MAKALELER

28.03.2023

1.524

Fahrettin SÜRÜCÜ

İş Güvenliği Uzmanı

Asbest Söküm Uzmanı

Tehlikeli Madde Güvenlik Danışmanı

(28 Mart 2023)

Yazımıza İbn-i Sina’nın “Eğer Toz Olmasaydı İnsan 1000 Yıl Yaşardı” sözü ile başlayalım.

Asbest, ticari adıyla amyant, jeolojik olarak lifsi kristal yapısına sahip silikat (magnezyum silikat, kalsiyum-magnezyum silikat, demir-magnezyum silikat) bileşimindeki bir grup mineralin ortak adıdır.

Asbest sahip olduğu esnek, lifli yapısı ile fiziksel ve kimyasal özelliklerinin bir sonucu olarak gösterdiği yalıtım özelliği nedeniyle çok uzun yıllardır kullanılmış ve “sihirli mineral” olarak bilinmiştir.

Halk dilinde amyant, çorak toprak, çelpek toprak, geren toprağı, ak toprak, kaya yünü, höllük gibi adlarla anılmaktadır.

Doğada başlıca kaynağı taş küre üzerindeki mineral topluluklarının oluşturduğu kayaçlardır.

Bu kayaç topluluklarının doğal süreçler (erozyonlar, volkanik patlamalar) ya da insan eliyle olan süreçler (madencilik, patlama, endüstriyel faaliyetler) nedeniyle bozulmasıyla asbest liﬂeri çevreye yayılır.

TARİHÇESİ

Bir doğal silikat minerali olan asbest maddesinin, ısıyı iletmemesi yani iyi bir yalıtım maddesi olması nedeniyle kullanımı çok eski çağlarda başlamıştır. Arkeolojik çalışmalardan elde edilen bilgiler doğrultusunda asbest kullanımının 2500 yıl öncesine dayandığı bilinmektedir.

19. yüzyılın ikinci yarısından sonra ısıyı ve elektriği yalıtması, sürtünmeye ve asit gibi maddelere dayanıklı olması nedeniyle sihirli mineral olarak tanınmaya başlanmıştır. Fakat yirminci yüzyılın ikinci yarısından sonra insan sağlığına önemli zararlar veren kanserojen bir madde olduğunun tespit edilmesi ile asbest maddesi için Öldürücü Toz / Katil Toz tanımlaması yapılmıştır.

Mineralin adı antik Yunancada “suya doymaz” anlamına gelen “asbestos” ve “ölümsüz” anlamına gelen “asbestino” kelimesinden gelir. Bazı Avrupa ülkeleri asbestos yerine Latince “lekesis” anlamındaki “Amiantos” kelimesini kullanırlar. Romalılar ölen insanların yakıldıktan sonra küllerini toplayabilmek için amiantos dedikleri lifsel maddeden yapılmış bir örtü içinde yakarlarmış. Bu şekilde, hem ölenin külü kolay toplanır ve hem de kullandıkları örtü yanmamış olarak kalırmış.

Finlerin 4.000 yıl önce ülkelerinde bulunan antofillit asbest karışımı killerden çanak, çömlek gibi kaplar yapmak için kullanırlarmış. Çinliler de 3.000 yıl önce uzun lifli beyaz asbestten giysileri ve tapınaklardaki kandillerin fitillerini de aynı malzemeden yaptığı tarih kitaplarına geçmiştir. Savaşlarda kalelerin savunulmasında düşman askerlerine atılan sıcak su ve yağlardan korunmak için asbestten yapılmış savaş giysileri kullanılmıştır.

Asbest yüzyıllar boyu ve yaygın bir şekilde kullanıldığı halde, meydana getirdiği sağlık sorunları yirminci yüzyılın başında anlaşılmaya başlamıştır. Bunun sebebi, solunduktan sonra yaptığı hastalığın ortaya çıkması için 40 yılı aşan bir enkübasyon süresine gerek olması ve eski dönemlerde insanların şimdikinden çok kısa yaşamalarıdır.

“Katil Toz” 1980’lerden itibaren tek tek Avrupa ülkelerinin asbest kullanımını yasaklamaya yönelmesi ile Avrupa’nın asbest kullanımında hızlı bir düşüş başlamıştır.

Avrupa Birliği’nin 1999 tarihinde benimsediği Direktifle (1999/77/EC) tüm Avrupa Birliği ülkelerinde her türlü asbestin kullanımının ve pazarlanmasının yasaklanması yoluna gidilmiştir. Direktifin tüm üye ülkeler için 1 Ocak 2005 tarihinde yürürlüğe girmesi ile Avrupa Birliği’nde asbest yasağı başlamıştır. Günümüzde 55 ülkede asbest kullanımı yasaktır.

Türkiye’de ise asbest kullanımı 31 Aralık 2010 tarihinden itibaren tamamen yasaklanmıştır

Bu yasaklamaya karşın daha önce piyasaya girmiş olan asbestin değişik ürünlerdeki varlığı ve bu ürünlerin gündelik hayattaki dolaşımı devam ettiği ve farklı ticari isim altında asbest ithalatı yapıldığı ve endüstride halen kullanıldığı maalesef bilinmektedir.

ASBEST TÜRLERİ

Mineralojik özelliklerine göre asbest iki türe ayrılır.

1.“Serpantin” (Kıvrımlı)

Krizotil (beyaz asbest),

2.“Amﬁbol” (İğnemsi)

Krokidolit (mavi asbest),
Amozit(Kahverengi),
Antofilit,
Tremolit,
Aktinolit mineralleridir.

Amﬁbol grubunun yapısındaki mineraller ve ﬁziksel özelliği nedeniyle hastalık yapıcı etkisi fazladır.

ASBEST NERELERDE KULLANILIR?

Antik çağdan bu yana insanlığa faydası kadar zararı da olan asbest, kimyasal ve fiziksel özellikleri sebebiyle inşaat, gemi, otomotiv, tekstil ve diğer sanayi alanlarında tercih edilen bir ürün olmuştur. 20. yüzyıl başlarından itibaren yaygın bir şekilde endüstride kullanılan asbestin üç binden fazla kullanım alanı vardır. 2010 yılına kadar Türkiye’de de kullanılan asbest; marley, boru, levha, fren ve debriyaj balatası, conta ve asbestli iplik üretiminde kullanılmıştır.

Asbest, tutuşmazlık, sıcaklığa ve pasa mukavemet, ısı izolasyonu, yüksek mekanik dayanıklılık, çimento ve diğer benzerleri ile yakınlık kurabilme vb. gibi özellikleri olması nedeniyle birçok alanda kullanılmaktadır. Bu kullanım alanlarından en öne çıkan inşaat/yapı sektörü olmaktadır.

3.000′ den fazla kullanım alanı olan asbestten, özellikle gemi, uçak, otomobil sanayiinde, makine konstrüksiyonlarında yağlayıcı madde ve sızdırmazlık elemanı olarak, inşaat sektöründe, ısı ve ses izolasyonunda yaygın olarak yararlanılmıştır.

Doğal asbest: Doğada yayılmış onlarca türü vardır. Bazı yörelerde, suda ve havada eser miktarlarda bulunabilir, ancak kanserojen etkisini gösterecek düzeyde değildir (başka bir deyişle hepimizin akciğerlerinde birkaç kristal bulunabilir). Yerleşim bölgelerindeki toprakta yoğun olarak asbest bulunabilir.

Isı ve ses yalıtımı sistemleri: Özellikle eski gemilerde, uçaklarda, otobüslerde, ev çatılarında, itfaiyeci elbiselerinde, perdelerde, ütü tahtalarında, fırın eldivenlerinde) asbest kullanılmıştı.

Konutlar: Asbest içeren çimentoda ve badana boyası karışımlarında kullanılmıştı. Su ve kanalizasyon borularını katılaştırmak için asbest kullanılıyordu.

Fren balataları: Tekerlekli araçların fren balatalarının üretiminde asbest önemli bir katkı maddesiydi.

Asbest Ayrıca;

Araçlardaki eksozlar, Ana manifold izolasyon malzemesi, araba gövde filtreleri,
Asansör odalarındaki ve elektrik kabinlerindeki ark korumaları,
Asansör şaftlarındaki asbest içerikli çimento harcı,
Asbest bazlı plastik ürünler, elektrik yalıtım malzemeleri ve asite dayanıklı bileşimler,
Asbest içerikli havalandırma kanalları, iç, dış akustik ve ısı yalıtımı,
Asbest dolgulu dış çatı ve duvar kaplamaları, Asbest dolgulu iç yapıştırıcı ve yağmur iniş boruları,
Asbest dolgulu oluklar, sırt kaplamaları, gazölçer kapakları, kablo bağlantıları ve kaplamaları,
Asbest dolgulu duvarlar arasındaki boşluğu uygulanan çimento,
Asbest içerikli muşambalar,
Asbest içerikli laminant (formika gibi) ısı direncinin arttırılmasında,
Asbest içerikli tekstiller,
Asbest içerikli duman, gaz çıkış kanallarının iç kaplaması,
Asbest içerikli su boruları (genellikle yer altı),
Asbest içerikli otoklav/sterilazör yalıtım malzemeleri,
Asbest içerikli kağıt kaplamalar,
Asbest içerikli çatı döşemeleri,
Asbest içerikli havalandırma kanallarında bulunan tekstil contalar,
Asbest içeren iplikler,
Asbest içerikli çimentolu yağmur drenaj hatları,
Asbest dolgulu elektrik sigorta paneli,
Ateşe dayanıklı plaster pano,
Asbest içeren tavan döşemeleri,
Asetilen gaz silindirlerinde astar,
Bağlantı, yalıtım halatları ve şeritleri,
Balatalar,
Bitümlü yapıştırıcı ve dolgu malzemeleri,
Bitüm bazlı su yalıtım malzemeleri,
Boru yalıtım malzemeleri,
Çatlakları doldurmada kullanılan alçılar,
Çatılarda kullanılan ses yalıtım kaplamaları,
Dayanıklı zemin döşemeleri,
Dayanıklı kaplamalar,
Dokuma kablo yalıtım malzemesi,
Debriyaj yüzü,
Duvar kaplama levhaları,
Elektrik sigorta şiltleri ve panelleri,
Elektrikli su ısıtıcılarındaki bazı mukavva tabakalar,
Eldivenler,
Elektrikli ışık bağlantı noktaları,
Elektrikli ısıtıcı kaplarda, yalıtım bloku,
Elektrik kumanda konsolu,
Esnek kablolar,
Epoksi boyaları,
Fren disk pedleri,
Fırın kapaklarındaki sızdırmaz fitiller,
Harç, dolgu, alçı için asbest çimentosu,
Havalandırma sistemlerindeki elektrikli ısıtıcı yalıtım malzemesi,
Isıtıcı yalıtımı,
İç duvar ve tavana uygulanan asbest içerikli çimento tabakası,
Kaynatma kazanı yalıtım levhaları,
Kaynatma kazanı contaları,
Kaynak çubukları,
Kablo penetrasyon çantalar (tipik olarak telekominikasyon),
Kaynatma kazanı, duvar, asansör şaft boşluklarında kullanılan dolgu macunu,
Kerosen ısıtıcılardaki krizotil fitiller,
Lokomotiflerdeki kaynatma kazanı etrafında kullanılan yalıtım malzemesi,
Laboratuvardaki ısıtıcı fırın yalıtım parçaları,
Laboratuvarlardaki duman düzenek panelleri,
Mukavva; ısıtma birimi ve duvar arasına yerleştirilen,
Mukavva; şalter kutusu arasına yerleştirilen,
Mastikler, macunlar,
Otomobil fren ve contalarında kullanılan sıkıştırılmış asbest tüyleri,
Plaster ve plaster yapıştırıcılar,
Pencerelerde kullanılan macunlar,
Sprey duvar ve çatılarda kullanılan ses yalıtım kimyasalları,
Sprey yalıtım malzemeleri
Sahada kullanılan şalter panelleri,
Şarap filtreleri, bazı içecek filtreler,
Trenlerde çelik kaplama ve lamineks arasındaki sprey yalıtım kimyasalı,
Tül hasırlar, laboratuvarlar, kimya rafineleri,
Valf ve pompa izolasyon,
Valfleri ve ölçerleri saran fiber iplikler,
Vinil için alt tabaka olarak uygulanan asbest içerikli çimento,
Yangına dayanıklı battaniyeler,
Yalıtım blokları,
Yangına dayanıklı perdeler,
Yangın kapısı yalıtımı, yangına dayanıklı duvar sıva harcı,
Yanmaya dayanıklı duvarlarda penetrasyon yalıtım malzemesi,
Yüksek katlı binalarda ankraj noktalarını bağlayan malzemeler,
Yanmayı geciktirici çelik kolon ve kirişlere uygulanan kimyasallar,
Yüksek katlı binalarda penetrasyon beton tabakalarda,
Toprak kaplarda,
Pudra ve nihai ürünlerinde,
Sigorta kutusunda, Havalandırma Sisteminde asbest kullanılmıştır

Ülkemizde inşaat/yapı sektöründe asbestin ne kadar kullanıldığına dair veriler oldukça sınırlı olmakla birlikte gerek bina gerekse endüstriyel birçok yapının üretim süreçlerinde kullanıldığı bilinmektedir. Bu nedenle bu yapıların yıkımı ve tadilatı gündeme geldiğinde, faaliyete başlamadan önce asbestin bulunup bulunmadığına ilişkin gerekli analizlerin yapılması ve asbest maruziyetinin önlenmesi gerekmektedir.

Evlerde Asbest Nerede Bulunur?

ASBESTİN NEDEN OLDUĞU HASTALIKLAR NELERDİR?

Asbest son derece kanserojen bir maddedir. Solunum yoluyla vücuda girdiğinde başta kanser olmak üzere çeşitli hastalıklara yol açar. Uzmanlar cilde nüfuz etmesinin de mümkün olduğunu düşünmektedirler. Asbestin neden olduğu hastalıkların bazıları, akciğer zarları arasında sıvı toplanması, kireçlenme, akciğer zarı kalınlaşması ve akciğer dokusunda bağ dokusu oluşumu gibi selim hastalıklardır. Ayrıca ciltte yaralara neden olabilir.

Asbest lifleri havada solunur hale geldiklerinde tehlikelidir, öldürücüdür. Solunan lifler akciğerlerde birikir ve zarar verir. Bu durumda akciğerde zedelenmeler başlar ve bu da akciğerin çalışmasını engeller ve kansere yol açar. Asbestli malzemelerin gerek üretiminde gerekse sökümünde çalışanlar, gerekli önlemlerin alınmaması durumunda, farkında olmadan bu maddeye maruz kalabilirler.

Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı (IARC), her yıl dünyada kanser yapıcı maddeleri düzenli olarak özelliklerine göre gruplara ayırmaktadır. Ajansın kanserojen maddeler listesinde asbest maddesi, “kesin kanserojen” tanımlanması ile 1. grupta sınıflandırılmıştır.

Fransa‘da asbeste bağlı hastalıklardan her yıl 4000 kişi ölmektedir ve sayı giderek artmaktadır. Uzmanlar Birleşik Krallık‘ta 1960 ve 70’lerde asbeste maruz kalmış kişilerden 120.000’den fazlasının akciğer kanseri nedeniyle yakın gelecekte öleceğini öngörmektedirler.

Belçika ve Hollanda gibi ülkelerde 90’lı yılların başında asbest üretim ve kullanımı tamamen yasaklanmıştır. Avrupa Birliği‘de 2005 yılından itibaren AB‘ye üye ülkelerde asbest üretimi ve kullanımını yasaklamıştır.

Geçmişte tersane işçisi olan babasının iş elbiselerinden bulaşan asbest nedeniyle kansere yakalanan genç bir kadın, 2007 yılında İngiliz Savunma Bakanlığı’ndan tazminat almaya hak kazanmıştır.

Düşük oranlarda asbest soluduğumuz havada ve doğal kaynaklar da dahil olmak üzere içme suyunda bulunmaktadır. Araştırmalara göre genel olarak asbeste maruz kalanlarda (meslek dışında) akciğer zarında gram başına on bin ila yüz bin asbest parçacığı bulunmaktadır ki bu da her insanın akciğerlerinde milyonlarca parçacık bulunması demektir.

EPA, içme suyunda yoğunluk sınırı olarak uzun lifler için (uzunlugu 5 µm’yi geçen lifler) litre başına 7 milyon lif olarak alınmasını önermiştir. Solunan havadaki asbest liflerinin boyu 3.0-20.0 µm ve kalınlığı 0.01 µm olduğu için çıplak gözle görülememektedir.

Asbeste maruz kalınması sonucunda oluşan meslek hastalıkları aşağıdaki gibidir.

1. Asbestoz: İlk olarak tersane işlerinde çalışanlarda tespit edilen asbestoz, asbest liflerini çözmeye çalışan vücut tarafından üretilen asidin akciğer zarında oluşturduğu yaralardır. Bu hastalığın kendini göstermesi 10-20 yılı bulmaktadır.

2. Plevral Reaksiyonlar:

Plevral plaklar,

Benign asbest plörezisi,

Diffüz plevral kalınlaşma

3. Parenkimal Akciğer Hastalıkları:

Rounded atelektazi,

Transpulmoner bantlar

4. Asbestin Neden Olduğu Dermatozlar

5. Kanserler:

Malign mezotelyoma: Asbestin yol açtığı en önemli hastalık akciğer zarı ve karın zarı kanseri, yani mezotelyomadır. Batı ülkelerinde yılda her bir milyon kişinin 1-2’sinde saptanan mezotelyoma, ülkemizde yılda en az 500 kişide görülmektedir. Mezotelyoma’ya ait en sık rastlanan yakınmalar, ağrı ve ilerleyici nefes darlığıdır. Akciğer röntgeni ve tomografide tipik bulgular saptanabilirse de, kesin tanı için başvurulan standart yöntem akciğer zarı biyopsisidir. Mezotelyoma, erken dönemde tanınıp uygun cerrahi girişim uygulanamadığında, ilaç ya da ışın tedavisine iyi cevap vermeyen ve hastayı kısa zamanda ölüme götüren bir hastalıktır.

Akciğer kanseri: Asbest, akciğer, gırtlak ve sindirim sistemi kanserlerine yol açmaktadır.

Diğer tümörler (GİS, böbrek, larinks vs.)

6. Diğerleri

Hava yolu obstrüksiyonu,

İmmünolojik değişiklikler,

Perikardiyal sıvı-kalınlaşma,

Üst zon değişiklikleri,

Retroperitoneal fibrozis vs

ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER

Asbest bulunan yerleşim yerleri saptanmalı, asbest içeren toprağın halk tarafından kullanılması engellenmeli ve ciddî tehdit altındaki yerleşim birimlerinin yerleri gerekirse değiştirilmelidir.

Halk, asbestin neden olduğu hastalıklar hakkında eğitilmelidir.

Asbeste bağlı hastalıkların geriye dönük araştırılması yapılarak arşiv oluşturulmalıdır. Asbeste bağlı olarak gelişebilecek hastalıkların detaylıca incelenerek klinik çalışmaları başlatılmalıdır.

Asbestli toprak kullanmaya devam eden aileler (iç-dış sıva malzemesi, badana, çanak-çömlek yapımı vs.) eğitim çalışmalarıyla bilinçlendirilmeli, asbestle badana yapılmış evlerin duvarları plastik boya ile yeniden boyanmalıdır.

Mezotelyoma riski taşıyanlar belirlenmeli ve bunlar yakından izlenmelidir.

Doktorlar asbestin neden olduğu hastalıklar konusunda özel olarak eğitilmelidir.

TÜRKİYE’DE ASBEST BULUNAN YÖRELER

Türkiye’deki asbest işletmeleri, asbestin insan sağlığına olumsuz etkileri nedeniyle faaliyetlerine doksanlı yıllardan itibaren son vermişlerdir. Türkiye’de 73 adet krizotil ve amfibol asbest yatağı tespit edilmiştir.

1. Bursa-Orhaneli yöresi

2. Ankara-Çankırı-Şabanözü yöresi

3. Amasya yöresi

4. Sivas-Beypınarı yöresi

5. Erzincan-İliç yöresi

6. Bitlis yöresi

7. Antakya-Kızıldağ yöresi

8. Mihallıççık yöresi

9. Denizli-Bekilli, Uşak-Karahallı yöresinde asbest oluşumları vardır. Bunlardan Mihalıçcık (Eskişehir) ile Denizli yöresi asbest oluşumları amfibol asbest türüdür

AMFİBOL ASBEST: 1. Çakırlı-Biga, 2. Hacıhıdır-Salihli (Manisa), 3. Yağcılar-Urla (İzmir), 4. Karateke-Tire, 5. Kızılkaya (Aydın), 6. Süller- Üçkuyu, Poyrazlı, İkizbaba-Bekilli (Denizli), Gökçebel, Pınarbaşı-Sivaslı-Karahallı (Uşak), 7. Kureyş (Kütahya), 8. Tatarcık, Dağcı, Ahışık – Mihalıçcık (Eskişehir), 9. Yenice (Maydos-Konya), 10. Gökbelen(Kastamonu).

KRİZOTİL ASBEST: 1. Karacaören (Çanakkale), 2. Topuzköy-Göynükbelen (Bursa), 3. Armutalan (Marmaris), Beyobası (Köyceğiz)-Muğla, 4. Bedirli (Burdur), 5. Dutlu (Bozkır-Konya), 6. Sazak-Mihalıçcık (Eskişehir), 7. Beynam (Ankara), 8. Gümerdiğin, Gürpınar, Çapar, Karakoçaş (Şabanözü-Çankırı), 9. Ahlat (Yapraklı-Çankırı), 10. Seydim (Çorum), 11. Karaibrahim, Şeyhzadi (Amasya), 12. Dodurga (Tokat), 13. Aktaş, Başyurt, Karaçal ve Gürlevik Dağı (Hafik-Sivas), 14. Uşaklar, Karaburun, Beypınar (Zara), Karageben (Divriği), Çavdar (Kangal-Sivas), 15. Yakuplu, Sarıkonak (İliç-Erzincan), 16-17. Erzincan, 18. Mollaali (Ağrı), 19. Destumi, Eğri (Bitlis), 20. Çermik, Ergani (Diyarbakır), 21. Akkışla (Kayseri), 22. Malaviz (Afşin-K.Maraş), 23. Kırıklar (Osmaniye), 24. Gökyar, Kurudere, Olukpınar ve Kise Mevkii, Olgunlar (Hatay) (Atabey, 2015).

Kaynaklar
Atabey, E. 2015. Türkiye asbest haritası (çevresel asbest maruziyeti-akciğer kanseri-mezotelyoma). TüberkToraks Derg. 63/3, 199-219.
Atabey E. 2009. Türkiye’de asbest, eriyonit, kuvars ve diğer mineral tozları ve etkileri. MTA Yerbilimleri ve Kültür Seri: 6, 191s.
Barış Y. İ. 2003.‘’Anne Bana Kerpeteni Getir’’ Anadolu’nun bitmeyen akciğer ve karın zarı kanseri çilesi. Bilimsel Tıp yayınevi, 224s.
Barış Y. İ, Atabey E. 2009.Türkiye’de mesleksel ve çevresel hastalıklar. Köseleciler 1933, Magic Digital Center, 221s.
Barış Y. İ, Akay H, Emri S. 2007. Türkiye’de asbest ve eriyonit ile ilgili hastalıklar. Toraks Derg. 8.
İrkeç, T. 1990. Asbest. MTA Eğitim Seri, 31.
MTA. 1975. Türkiye Asbest Envanteri. 157.

DAHA GÜZEL, DAHA TEMİZ BİR DÜNYA, SAĞLIKLI BİR TOPLUM İÇİN EL ELE